فیروزه کوبی(صنایع دستی)

فیروزه کوبی یکی از معدود رشته­های صنایع دستی است که زیبایی و گیرایی یک فرآورده­ی خوب صنایع دستی را با خود دارد. یک فرآورده فیروزه کوب اعم از زیروآلات و یا ظروف عبارت است از شیئی مسی، برنجی، نقره­ای، ورشویی و یا برنزی که ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمت­هایی از سطوح آن به فرم موزائیک در کنار هم نشانده شده و به این ترتیب جلوه­ای خاص به آن بخشیده می­شود.

یکی از کارهای جنبی صنعت فیروزه کوبی کار تهیه­ی زیر ساخت است که در کارگاه زرگری و بطور جداگانه انجام می­شود. در حال حاضر صنعت دستی فیروزه کوبی فقط در اصفهان رایج است و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و انگشت شمار می­باشند.

تاریخچه فیروزه کوبی

گفته می­شود که قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل می­رسد؛ در آن زمان، شخصی به نام یوسف حکمیان معروف به محمد رضا در مشهد کار فیروزه کوبی بر روی زیورآلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره و .... را شروع نمود و حدود بیست سال بعد، این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد.

به طور کلی، هنر فیروزه کوبی از خراسان به اصفهان کوچیده است؛ اگرچه معادن فیروزه کماکان در خراسان است. فیروزه کوبی که خاستگاه آن خراسان، بویژه درکنار معادن بی نظیر فیروزه در نیشابور است، از یک قرن قبل به اصفهان آمده است و اکنون، تنها شهری که این هنر در آن رواج دارد، اصفهان است.

روبن یروشالمی، از معدود استادان باقی مانده هنر فیروزه کوبی اصفهان می­گوید: صنعت فیروزه‏کوبی از معدود رشته­‏های صنایع دستی است که سابقه تاریخی چندانی ندارد و به همین علت زیاد شناخته شده نیست و قدمت این صنعت در حدود 70 الی 80 سال می‏رسد. بخاطر جلوگیری از انهدام این هنر ایرانی، همه تجربه ۴۰ساله ام را به علاقه مندان عرضه می­کنم.

مراحل ساخت و تولید فیروزه کوب

استادکاران اصفهانی که در کار با فلزات آشنایی کافی داشتند، فیروزه کوبی را بیشتر بر مس، نقره و برنج به کار بردند. آنها ابتدا ظرف موردنظر را صیقل می­دهند و با چسب و لا ک آغشته می­کنند و سنگ­های فیروزه را که از هرگونه ناخالصی پاک شده است، با سایش سنگ الماس، ظرف مزبور را صاف و یکدست می­کنند. بازار خرید ظرف­های دست ساخته فیروزه کوبی شده بیشتر کشورهای اروپایی است؛ اما در سال­های اخیر، به دلیل انجام این کار در کنار نقوش اسلامی در داخل نیز طرفداران زیاد پیدا کرده است.

به طور کلی، ساخت و پرداخت فرآورده فیروزه کوب شامل مراحل زیر می­باشد:

مرحله اول - زرگری

زرگری عبارت است از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر با یکی از فلزات مس، برنج، نقره­، ورشو و یا برنز. این کار توسط صنعتگران زرگر یا سازنده­ی فلزات بوسیله­ی دست، پرس و یا به کمک هر دو انجام می­گردد.

پس از ساخته شدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات، قسمتی را که باید فیروزه کوب گردد، مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته باریک فلزی (از نوع فلز خود شیء) به نام «کندن» قرار داده و لحیم می­نمایند؛ به قسمتی که اطراف فرم مورد نظر به اصطلاح دیواره­ای به ارتفاع دو تا سه میلیمتر از سطح ظرف پیدا نماید. این کار معمولاً به وسیله­ی زرگر و گاهی بوسیله­ی خود صنعتگر فیروزه کوب انجام می­شود.

در صورتیکه قسمت آماده شده برای فیروزه کوبی، سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه­ی آن خالی به نظر برسد، با رشته­هایی از همان فلز نقوشی جزئی­تر و کوچک­تر به شکل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده، مجدداً لحیم کاری می­کنند.

این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم کار، به سطح فیروزه کوبی شده استحکام بیشتری هم می­بخشد.

مرحله دوم - فیروزه کوبی

قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه کوب، خرده سنگ­های فیروزه­ی غیر قابل استفاده را از کارگاه­های فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه­ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می­نماید.

از آنجا که این خرده سنگ­ها با مقادیری خاک و خرده سنگ­های معمولی همراه می­باشد، ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می­نمایند. سپس خرده سنگ­های فیروزه را بر حسب اندازه از یکدیگر تفکیک و به اصطلاح دانه بندی می­کنند تا در ساخت هر محصول فیروزه کوب از قطعه فیروزه­ای متناسب­تر با سطح کار فیروزه کوبی استفاده به عمل آید.

سپس، شیء مورد نظر را گرم کرده (در حدود ۳۰ درجه C) و ضمن حرارت دادن روی قسمت­هایی که باید فیروزه کوبی گردد، «لاک گردوئی» می­پاشند؛ بقسمتی که پودر لاک تقریباً ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.

در حالیکه هنوز لاک بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد، مقداری از خرده سنگ­های فیروزه که بر حسب اندازه­ی لازم از قبل آماده شده روی کار قرار می­دهند. سنگ­ها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که حتی الامکان فاصله ای بین آنها باقی نماند.

به منظور پر کردن فواصل احتمالی بین سنگ­های فیروزه، حرارت را کمی افزایش می­دهند ( حدود ۴۰ درجه C ) و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگ­ها می­پاشند تا زمانیکه لایه­ی لاکی به صورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگ­های ریزتر سعی می­کنند تا سنگ­ها کاملاً در کار جای گرفته و به اصطلاح بر آن بنشینند؛ این عمل را معمولاً با کمک دست انجام می­دهند. به این ترتیب که با دست بر سطح فیروزه­ها فشار می­آورند تا بخوبی به سطح کار بچسبند. پس از سرد شدن شیء، قسمت­های لاک به صورت سخت و سفت در می­آیند. بعد از این مرحله، قسمت­های پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ، سمباده «آب ساب» می­نمایند تا قسمت­های اضافی لاک و برجستگی­های جزئی سنگ­ها سائیده و صیقلی گردد. در اینجاست که سنگ­های فیروزه به رنگ فیروزه­ای و لاک به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه­ای تیره) در بین فواصل سنگ­ها نمایان می­شود.

پس از اتمام این مرحله، چنانچه در قسمت­هایی از سطح کار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد، مجدداً شیء را حرارت داده و بوسیله­ی سنگ­های ریز و پودر لاک قسمت­های ریخته را مرمت می­نمایند؛ پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل می­نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله­ی نوعی بتونه­ی فیروزه­ای رنگ که با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده، انجام می­دهند.

مرحله سوم - پرداخت کاری

آخرین مرحله­ی کار فیروزه کوبی پرداخت کاری است که خود در دو مرحله زیر انجام می­شود:

1- پرداخت قسمت­های فلزی است که در کارگاه زرگری یا چرخکاری انجام شده و لایه­ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمت­های فلزی در حین عمل فیروزه کوبی ایجاد گردیده، به وسیله­ی ابزارهای دستی و یا تیغه­ی چرخکاری از روی آن می­زدایند و سپس این قسمت­های فلزی را پولیش می­کنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا کند.

2- پرداخت محصول فیروزه کوبی شده است که پس از پولیش قسمت­های فلزی شیء مجدداً به کارگاه صنعتگر فیروزه کوب بازگشت داده می­شود و در آنجا سطوح فیروزه کوبی شده را به وسیله­ی روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می­نمایند تا این قسمت­ها نیز شفاف و درخشان گردد.

ابزار و وسایل فیروزه کوب

صنعتگر تولید کننده­ی فیروزه کوب در مراحل کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می­گیرد که عمدتاً شامل موارد زیر می­باشد:

قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله­های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده

موارد مهم: در فیروزه کوبی، در درجه اول، نصب صحیح فیروزه بر روی فلز مهم است؛ به گونه­ای که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود. همچنین، هر چه ظرف فیروزه کوبی شده پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم­تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله­ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود، کار دارای ارزش هنری بیشتری است.

کاربرد فیروزه

فیروزه را بیشتر برای تزئین بر پیکر گلدان، شکلات خوری و قاب آیینه می­کوبند. در اصفهان، فیروزه کوبی در جواهرات، در ظروفی مانند بشقاب، لیوان، گل آبپاش و .... مورد استفاده قرار می­