هنر خاتم ­کاری

هنر خاتم ­کاری

هنر خاتم ‌کاری یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت، ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد و سابقه آن درایران از زمان­های خیلی قدیم بوده است.

خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت (پنج، شش، هفت، هشت و یا ده ضلعی) که با استفاده از مواد اولیه شامل چوب­های رنگی در رنگ‌های مختلف، مفتول برنج و انواع استخوان تشکیل می‌شود. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد.

در لغت‌نامه دهخدا، خاتم ‌ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم ‌سازی عمل خاتم‌ ساز را گویند.» 

---

 

در دائرةالمعارف فارسی درباره خاتم‌ کاری و خاتم‌ سازی آمده است:«هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند.
مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریف­تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»

مهم‌ترین مراکز خاتم ‌سازی درایران شیراز، اصفهان و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌ سازان در تهران، اصفهانی یا شیرازی می­باشند.

تاریخچه خاتم کاری

درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌ سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌ سازی را چه کسی ابداع کرده است.

وقتی " آرتور پوپ"، ایران­شناس فقید، می­گوید: " ... یک جفت در که متعلق به سال 1591میلادی است و زمینه آن از چوب گردوست با استخوان و چوب­های دیگری روی آن موزائیک کاری شده که آن را خاتمبند می­نامند..." منظورش همین خاتم­ کاریست. رضاشاه، هفتاد خاتم کار را با شاگردانشان سه سال به کار گماشت تا کار خاتم کاری دیوار کاخ پایان یافت و این بدان معناست که تا آن زمان این هنر سخت پایدار است. خاتم­ کاری هنوز هم برای تزئین صندوق­ها و جعبه­ها، قاب عکس و تکه­های سازهای موسیقی و... بکار می­رود ولی متأسفانه کیفیت آن بسیار کاهش یافته است.

در دائرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌ سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»

صنعت­گران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند. چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده است، در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین وجود دارد که یکی ازعالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است.

برخی از آثار و نمونه‌های تاریخی در هنر خاتم عبارتند از:

1. منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.

2. سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)

3. درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال ۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)

4. درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب­های ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله درسال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود.

5. درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.

6. منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره‌های مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)

7. اتاق هفت در هفت متری خاتم‌ کاری شده به تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.

8. تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتم‌ کاری

9. صندوق مرقد امامزاده سید علاء الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است.

10. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است.

11. در زمان سلجوقیان، درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره، خاتم بوده است.

12. آثاری از زمان صفویه مثل درب مدرسة سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و دیگری مقبرة شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند.

13. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است، از شاهکارهای خاتم آن دوران است.

14. از آثار مربوط دوره زندیه، می توان صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه را نام برد.

15. در دوران قاجاریه، ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع)، در ورودی موزه ایران باستان و درب مسجد سید اصفهان از خاتم است.

16. در دوره پهلوی، در ساخت صندوق­های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع) و امامزاده سید میرمحمد(ع) خاتم به کار رفته است.

خاتم در اصفهان

سابقه خاتم در اصفهان به دوره سلجوقیان می­رسد و آثاری از آن باقی مانده است که در بالا نمونه­هایی ذکر گردید. این هنر به شیوه امروزی، قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دروان صفویه بود. دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این کشور ازنو پایه گذاری شد.

در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان، تحولاتی در هنرهای تزئینی ایران پدید آمد. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها، این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسخت­ترین شرایط زندگی می‌کردند. بطور کلی، خاتم در زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جا مانده است.

در ایران پیش از ظهور اسلام گونه­ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ، مکعب­هایی به اضلاع چهار میلی متر می­بریدند و با طرح­های گوناگون روی صفحه­ای نصب و میخکوب می­کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است.

درسال ۱۳۰۷، اوایل دوران پهلوی، مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس شد و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاه‌های خاتم‌ سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.

خاتم سازی بعد از انقلاب اسلامی

هنرخاتم سازی بعد ازانقلاب اسلامی ایران در شیراز، اصفهان، تهران و به طورپراکنده دربرخی شهرهای کوچک ایران ادامه پیداکرد. دربررسی خاتم ساخته شده در سال­های بعد از انقلاب اسلامی ایران، متوجه می­شویم که طرح­ها تا حدودی تغییر کرده است؛ با حذف طرح­های خارجی توجه بیشتر به سنت گرایی گشته و با الهام از روح تعالیم اسلامی برای اولین بار نوشته وخط وارد خاتم شده وجملاتی مثل الله اکبر، آیات قرآن و آرم جمهوری اسلامی و ... در متن و حواشی کار هنرمندان ظاهر گشته است.

هنر خاتم ‌سازی بعد از انقلاب اسلامی، در کارگاه خاتم ‌سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت­وسوی طرح‌ها تغییر یافته است.

خاتم سازی

خاتم ابتدا از کنار هم قرار گرفتن مثلث­های بزرگ شکل می گرفت و رنگ چوب­های مصرفی بیشتر سیاه یا سفید بود؛ ولی به تدریج ذوق و سلیقه ایرانی ظرافت کنونی را جانشین زمختی پیشین نمود، تنوعی در رنگ­های آن به وجود آورد و رنگ­های قرمز، سبز، آبی و زرد را به آن افزود و به جای روی و قلع که قبلا به کار برده می شد و هیچ جلوه و جلایی نداشت، از فلز برنج بهره گرفت.

برخی اساتید نقل کرده اند که از نظر هندسی نیز در خاتم تغییراتی ایجاد گردید و اشکال سه ضلعی، پنج ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و دوازده ضلعی به کار گرفته شد که با قرار دادن آنها کنار یکدیگر نقش بندی ایجاد می شود.

در خاتم کاری چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث­های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد. سپس با سریش، برش­های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه­ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.

بطور کلی، هنر خاتم شامل دو مرحله زیر است:

1- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه، ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول 40 سانتی متر و عرض 10 سانتی متر و قطر 3 سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.

2- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه­های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.

مواد اولیه در ساخت خاتم

انواع چوب مانند توسکا، راش، آبنوس، فوفل، گردو، بقم، عناب، نارنج، کهکم، کبوده، افرا، تبریزی، شمشاد

انواع استخوان مانند استخوان و عاج فیل، استخوان شتر، استخوان اسب، استخوان گاو

مفتول­های فلزی مانند برنج، آلومینیوم و بعضاً نقره

و صدف، نخ پرک، سریشم، لاک

فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود؛ نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد. به همین جهت برنج که آلیاژ خوبی به شمار می رود، بیش­ترین کاربرد را در هنر خاتم سازی دارد و در تهیه
استخوان نیز باید به مواردی مانند سلامت حیوان ذبح شده، تازگی استخوان و سفیدی رنگ آن توجه کرد. البته استخوان طی مراحل خاصی از قبیل چربی گیری و خواباندن در آب آهک آماده کار می شود.

در انتخاب مصالح باید نهایت توجه مبذول گردد تا بهترین نتیجه عاید شود. مثلا، برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد.

وسایل و ابزار کار در هنر خاتم‌ سازی

بطور کلی، وسایل مورد نیاز خاتم سازی عبارتند از: چکش، دریل، مته، انواع اره‌ها، انواع سوهان، انواع رنده، پرس، تیره‌دار یا خط‌کش قفل، مقار، انواع تنگ­ها، چسب‌های مخصوص و....

مراحل کار خاتم کاری

مرحله اول: آماده سازی مواد خام

خاتم کار، باید مواد خام خود یعنی چوب، استخوان، فلز و... را مدت­ها قبل از اینکه خاتم سازی آغاز شود، آماده کند. در مرحله اول احتیاج به چوب­هایی است که رنگ­های آن متنوع باشد.

سپس، خاتم کار چوب­ها را با اره بغل شش بُر به قطعات نازک به اصطلاح خودشان " لا" می­برد. ضخامت هر لا 23/0 و ابعاد آن 5*70 سانتی متر است. لاهای نازک را " لای مثلث" یا " لای بغل شش" یا " لای یک لایی" می­نامند؛ علت اختلاف نام آنها بدلیل طرز بریدن آنهاست. سپس آنها را در گوشه­ای می­گذارند تا خشک شود.

استخوان شتر را هم به همین طریق به نوارهای کوچکی بریده و آن را در داخل ظرف­های سفالی به نام "هسین" می­گذارند. داخل این ظروف، آب آهک قرار می­دهند و استخوان­ها را حدود 3ماه در آن قرار می­دهند تا سفید شود.

در مرحله بعدی مجدداً چوب­ها و استخوان­ها را برش­های بسیار ریز می­دهند و به آن " شش" می­گویند که پهنای هر کدام آن 24/0 سانتی متر است. بعضی از شش­های استخوانی را به هم بسته و آن را در ظرف دیگری که دارای محلول خورنده سبز رنگی است، می­گذارند. این محلول سبز، شامل سرکه و نشادر است که براده مس به نام "سواله ی مس" و "دم چرخ" مس به آن اضافه شده است. " شش"­ها 4 تا 6 ماه در آّب سبز می­ماند تا اینکه اثر اسیدی مس در آن نفوذ کرده و رنگ آن را سبز کند. برای کارهای خاتم کاری گران­تر، به جای استخوان شتر از عاج فیل استفاده می­کنند.

سپس نوبت آماده کردن " شش"­های فلزی می­رسد. شش­های فلزی اغلب برنج و در موارد استثنایی از نقره ساخته می­شوند. مفتول برنج را به قطعات 70سانتی متر بریده و با چکش دم پهن در قالب­های آن را به صورت شیارهای مثلثی در آورده و بدین ترتیب یک شکل منظم مثلث به نام " سه پخ" در می­آید.

اکنون، زمان به شکل درآوردن شش­ها آغاز می­گردد. شش­های کوچک متساوی الاظلاع را " مثلث"، شش­های بزرگ­تر با قاعده بزرگ را " بغل شش"(سه گوش) و شش­های الماس گون را " جو" می­نامند. خاتم کار برای اینکه شکل­های مورد نیاز خود را بدست آورد، روی یک تخته (که دارای شیارهایی است و به صورت قالب عمل می­کند و " سیم مساوی" نامیده می­شود) شش­های آماده را بر طبق نقشه خود قرار می­دهد و روی آن " سوهان دم پهن" می­کشد و شکل معینی را بدست می­آورد. بدین ترتیب چوب، استخوان و شش­های سی کامل شده و در بسته­های بزرگ به گوشه­ای گذاشته می­شود.

مرحله دوم: طراحی شش­های مرکب و میله

خاتم کار در این مرحله، طرحی که مورد توجه اوست انتخاب می­کند مثلاً ترکیبی از اشکال مثلثاتی در داخل شش گوش­های منتظمی مثلثات بزرگ. با داشتن لااقل سه نوع چوب رنگی و فلز و استخوان می­توان ترکیبات احتمالی بسیار متنوعی تشکیل داد.

مرحله سوم: به هم بستن گل­ها و بسته بندی آنها

وقتی تمام میله­ها آماده شد طول اصلی آنها (که 70 سانتی متر است) به 8تکه که هر کدام 75/8 سانتی متر یا بیشتر است، بریده می­شود. سپس خاتم کار با درنظر گرفتن بزرگی کار، لایه­های استخوان را آماده و نیمی از آن را با قطعاتی که دو سر آن چسب زده شده و به ارتفاع کار مورد نظر می­باشد، گرد می­آورد.

پس از آن، گل­های شش گوش کوتاه و میله مثلثاتی را روی این تخته­ها یا استخوان­ها می­چسباند. سپس تخته دیگری روی آن قرار می­دهد و همه این مجموعه را میان دو تخته گیره قرار می­دهد. سپس دو تا " گوه" هم روی آن گذاشته و با چکش هر دو " گوه" را می­کوبد تا سفت شود. این منگنه را " تنگ زنگیره" می­نامند. بسته بندی این میله­ها را " قامه" می­گویند.

مرحله چهارم: بریدن بسته­ها و لایه­های پشت

خاتم کار با اره بسیار نازک " قامه­ها" را به قطعاتی به ضخامت3میلیمتر می­برد. برش آنها نسبت به محور شش ها قائمه است.

" آصر" ، که از تخته­های پشت بند به ضخامت 6میلیمتر می­باشد، برش­های خاتم (لایه ی دو سایه) را یکی در میان، در جعبه­ای به نام " توره" که معمولاً 12 برش خاتم کاری گنجایش دارد، چسبانده و این بسته را میان منگنه (تنگ) چوبی و گوه قرار می­دهند.

تهیه خاتم بسیار زمانبر و پر مشقت است و شاید به همین دلیل آن را خاتم نامیده اند؛ چرا که ختم هنر و ظرافت ایرانی است. متاسفأنه در سال­های اخیر با ورود خاتم­های کارخانه­ایِ چینی، بازار کار هنرمدندانی که عاشقانه به زنده نگه داشتن این هنر پرداخته و چشمان خود را کم سو کرده اند، بسیار کساد شده است.

مرحله پنجم: برش طولی توره­ها و سوار کردن ورقه­ها

در این مرحله، توره را بریده و به صورت ورقه­های نازکی قاچ می­دهند. این کار نیز با اره بسیار ظریف انجام می شود. برش­ها به طریقی انجام می­شود که اولین برش، لایه ی دو سایه را به دو قسمت مساوی تقسیم کند و برش بعد آصر نخست را شکاف دهد و همین عمل را تکرار می­کنند تا 24ورقه که لایه­ای در حدود 5/1  میلیمترخاتم کاری در یک طرف و 3میلیمتر آصر در سوی دیگر درست کند. سپس ان ورقه­ها را روی تخته رنده کشویی مخصوص، صاف کرده، سمباده می­زنند و به شیئی که باید تزئین شود، می­چسبانند که برای چسباندن از چسب مخصوص استفاده می­کنند.

در برخی خاتم­ها برای زیباتر شدن کار یک حاشیه خاص دور شئی را می­گیرد که به آن " مُدخِر" می­گویند. در انتها سطح خاتم کاری شده را سنباده زده و به آن روغن " سندلوس" می­مالند تا در برابر رطوبت مقاومت یابد.

رایج­ترین چوب­ها در خاتم کاری

رایج­ترین چوب­ها عبارتند از: رنگ قرمز چوب عناب، رنگ زرد روشن چوب نارنج، رنگ سرخ تیره چوب فوفل. برای کارهای گرانبها از چوب آبنوس و چوب قهوه­ای ساج نیز استفاده می­شود.

انواع خاتم از نظر گل

به علت وجوداشکال و طرح­های مختلف درخاتم سازی که به صورت هندسی است و استفاده از قطعات رنگی در آنها که موجب تنوع زیادی می­گردد، با انواع مختلفی از آنها مواجه می­شویم:

1. خاتم پره وار و

2. خاتم پره­ای

3. خاتم نه گلی لایه دار

4. خاتم ابری ساده

5. خاتم ابری یک دور

6. خاتم ابری دودور

7. خاتم جناقی

8. خاتم خطی

9. خاتم طاقی

10. خاتم خیابانی

11. خاتم بته جقه­ای

و...

انواع حاشیه

1. حاشیه شش گلی

2. حاشیه جویی

3. حاشیه بازوبندی

4. حاشیه طوره دار

5. حاشیه شمسه دار

و...

خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری

مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی ومنظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.

خصوصیات خاتم مرغوب

1. صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.

2. یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.

3. عدم تغییر در رنگ و شکل.

4. ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.

5. قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع.

6. دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد، بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد. به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.

7. رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.

8. نقش‌ها ومثلث‌ها هر چه ریزتر باشند، کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

9. وزن مناسب جعبه نسبت به نوع مصرف آن.

تذکر مهم: کلیه محصولات خاتم‌ کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب واز به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب نمائید.