هنر قلم کاری

 

قلم کاری یکی از هنر‌های دستی ایران است که شهرت آن در اصفهان بیشتر از دیگر نقاط ایران است.

هنر قلم کاری در واقع نوعی طرح اندازی بر روی پارچه­های پنبه ای مثل کرباس می­باشد که این هنر از جمله هنرهای بومی و اصیل اصفهان است. در این هنر به صورت دستی طرح‌هایی را روی پارچه توسط مهر‌های چوبی طرح‌دار رسم می‌کنند.

تاریخچه قلم کاری

قلمکارسازی از پیشه‌های کهن و قدیمی ایران است که قرن­ها در اوج شهرت بوده است.

این هنر به همراه نقاشی روی پارچه از دوره مغول­ها در ایران مرسوم شد و در دوره فوق به علت حمایت و  شتیبانی خوانین مغولی، پارچه‌های منقوش و چینی در بازارهای ایران فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بود. ایرانیان نیز برای رقابت با چینی‌ها دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی به روی پارچه یا به اصطلاح پارچه‌های قلمکار است. در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق این صنعت از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. در زمان صفویه این هنر گسترش بیشتری پیدا کرد و بالا بودن حجم تقاضا برای این گونه پارچه­های نقش دار و محدود بودن مقدار تولید و عرضه ی این محصول، صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر با همان کیفیت هنری وا داشت. در این مورد، تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر روی قالب و انتقال طرح قالب­های مذکور به وسیله ی رنگ روی پارچه دانستند. در این زمان، بیشتر لباس­های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکار تهیه می گردید و این پارچه‌ها در آن زمان شهرت فراوان داشت. یک نوع قلمکار با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه جهت لباس مردانه و زنانه تهیه می‌شد. از دیگر انواع قدیمی قلمکار می‌توان خمرهای زریا اکلیلی، جیگرنات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد. هنرمندان در آغاز تنها از یک یا چند قالب استفاده می‌کردند و بقیه را با دست می‌کشیدند ولی پس از چندی با طراحی روی کاغذ و انتقال این طرح­ها بر روی قالب و حکاکی و قالب تراشی، استادکاران فن توانستند به طور کلی محصولات قلمکار را به وسیله قالب زنی تولید کنند. نقش­های قلم کار در ابتدا شامل گل و بوته و اسلیمی بود که از مینیاتور برگرفته می شد؛ اما
بعدها در دوران قاجار با تحول در نقاشی آن دوران، عده ای بر آن شدند تا نقاشی­های عامیانه و مردمی را وارد قلم کار کنند و به جای استفاده از نقش­های سنتی از نقوش مذهبی یا حماسی آن زمان در قلمکار استفاده کنند. بدین ترتیب پارچه­های قلمکار قهوه خانه ای ابداع شد. در کنار این پارچه ها، پرده­های مذهبی نیز بوسیله هنرمندان قلمکار ساز بوجود آمد. پرده هائی از شرح جنگ­ها و حماسه­های ائمه اطهار بخصوص حماسه سالار شهیدان، زینت بخش تکایا و حسینیه­ها و مساجد شدند و قلمکارهای اصفهان در شهرهای دیگر نیز طالبان فراوان یافت. شهرهای بزرگ و مهمی مانند شهر ری و یزد و کاشان و سیرجان و کرمان علاوه بر پرده­های مذهبی و تصاویر قهوه خانه ای خریدار جانماز و سفره و رومیزی و دستمال و انواع لباس هائی شدند که در اصفهان تهیه می­شد.

با پیروزی انقلاب و تأسیس رشته­های هنر در دانشکده­هایی مانند دانشگاه فارابی، استادان سنتی این هنر، مورد توجه قرار گرفتند و از تجربیات آنان بهره برداری گردید. در حال حاضر، شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه می‌گردد. سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به تازگی به منظور ارج نهادن به این هنر ایرانی و تقدیر از تعالی آن در نزد هنرمندان، مهر اصالت آن را در اصفهان به یکی از هنرمندان این فن اعطا کرد.

محصولات قلم کاری

مجصولات قلم کاری در گذشته

محصولات قلم کاری در گذشته بیشتر بزرگان و توانگران جامه­هایی زیبا و فاخر از پارچه­های قلم کار می­پوشیدند که گاهی طلا و نقره هم دربافت آنها به کار می­رفت. زین و یراق و آذین­های اسب­ها نیز از همان قلم کارها پرداخته می­شد.

خیمه و خرگاه­ها را هم از پارچه پرنقش و نگار می­ساختند. گاهی یک دیوار را سراسر از پارچه قلم کار می­پوشاندند و یا از آن به عنوان پرده استفاده می­کردند. در جشن­ها و مراسم مذهبی با قلم کار پر نقش و نگار، طاق نصرت می­ساختند و گاه گذرگاه­ها را با پارچه­های قلم کار می­پوشاندند. بر زیراندازهای قلم کار نماز می­گذاشتند و جامهری­های نمازشان از بافته­های قلم کار بود. پرده ها، رومیزی­ها و بقچه­های نو عروسان هم اغلب از پارچه­های قلم کار بود که هنوز هم، کم و بیش در بسیاری از خانه­ها این بافته­های زیبا یافت می­شود.

محصولات کنونی قلم کاری

محصولاتی که امروزه از پارچه قلمکار تهیه می‌شود عبارتند از: لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی، حمام، قطیفه، کتیبه، کلاه، قبا، شلیته، روکش‌صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال، زیر لباسی، سربخاری، کیف، دامن، کفش زنانه و برای مصارف دکوراسیون.

قالب‌ها

در این صنعت قدیمى ایرانی، نقش ب‌وسیله مهر چوبى بر روى پارچه منتقل مى‌شود. به کلیشه یا مهرى که نقش روى آن زده مى‌شود، قالب گویند. استاد کاران قدیمی بهترین چوب را برای تراش قالب، چوب‌های گلابی و زالزالک تشخیص داده‌اند که معمولاً چوب زالزالک را برای قالب‌های ریز استفاده می‌کردند که این روش تا اکنون نیز هم چنان ادامه دارد؛ چوب گلابى نیز مقاوم و سخت است و تغییر فرم نمى‌دهد.

آماده سازی قالب

قالب تراشی یکی از هنرهای ظریف و بسیار مهم و قدیمی اصفهان است که از استادان این فن فعلاً به جز عده معدودی باقی نمانده اند.

هر چه نقش‌ها در یک قالب درشت‌تر باشند کار تراش آسان­تر و هر چه نقوش ریزتر باشند به همان نسبت کار تراش مشک­لتر می‌شود. قالب سازی، اولین و مهمترین مرحله قلم کارسازی است. همچنین حساس­ترین و ظریف­ترین مرحله آن بشمار می­رود و می­توان گفت تنها هنر قلم کار سازی در قالب سازی آن است.

برای اینکه یک قالب کامل شود، از ابتدا یعنی جور کردن چوب تا زمانی که قالب آماده نقش‌زنی می‌شود، چندین مرحله طی می‌شود که عبارتست از:

1- جور کردن چوب قالب که به سه دلیل صورت می‌گیرد: دوام چوب را
زیادتر می‌کند، چوب را برای‌تراش نرم می‌کند و مانع نفوذ و ایجاد تغییرات و شکستگی
در آن می‌شود.

2- لیسه یا پولیش کردن چوب

3- طرح ریزی که در آن پوسته سائیده شده انار یا ما زوج را با لعاب کتیرا مخلوط کرده، مایع ‌حاصله را روی سطح صاف چوب می­مالند تا طرح آماده شده از رو ی کاغذ بر روی چوب منتقل شود.

4- مرحله آخر پیه دادن قالب قلمگیری است که برای‌استحکام و غیر قابل نفوذ کردن قالب صورت می‌گیرد.

سپس قالب ساز نقش دل­خواهش را روی قالب بر می­گرداند و بعد به حکاکی آن نقش می­پردازد. بعد چو­های اضافی دور طرح­ها را می­برد و در پشت چوب، دسته ای برای قالب درست می­کنند و قالب­ها را روغن می­زنند تا بر دوام آن افزوده شود.

انواع قالب­ها

انواع مختلف قالب­ها عبارتند از:

قالب­های تصویر عشاق مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، خسرو و شیرین و ...

قالب­های تصویر داستان­های کهن همراه با تصاویری از حیوانات مانند روباه و لک لک و گاهی صور وهمی و  حیوانات خیالی برای بزرگ جلوه دادن حوادث.

قالب­های تصویر آثار تاریخی مانند تخت جمشید، چهل ستون، سی و سه پل و ...

قالب­های تصویر شعرا و علماء ماننتد فردوسی، ابن سینا، خیام، حافظ و ...

قالب­های تصویر حیوانات مانند طاووس، آهو، فیل، اسب، شتر و ...

قالب­های تصویر مناظر طبیعت.

قالب­های تصویر رامشگران و نوازندگان.

قالب­های تصویر گل و بته و اسلیمی

رنگ‌های قلمکاری

تمام رنگ­هایی که در ساختن پارچه­های قلم کار بکار برده می­شود، رنگ­های گیاهی است. درکارگاه قلم کاری، استاد رنگساز است که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاه­ها و املاح معدنی دارد، رنگ­هایی را که در نقش زدن از آنها استفاده می­شود، می­سازد.

در ساختن قلمکار، بیشتر، از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده می‌شود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا، اکسید، آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده می‌شود؛ گاهی هم برحسب مورد رنگ­های ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز زرد و قهوه‌ای به کار می‌برند. معمولاً از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد بعنوان رنگ‌هاى اصلى و از قهوه‌اى و سایر رنگ‌هایى که از ترکیب این رنگ‌ها به‌‌دست مى‌آید، به‌عنوان رنگ‌هاى فرعى استفاده مى‌شود.

وسایل مورد نیاز قلم کاری

مواد مصرفی قلمکار سازان بسیار متنوع است ولی آنچه که قابل توجه است عبارتست از: پارچه‌های متقال، کدری و چلوار، کتیرا، پوست انار، رنگ گیاهی زاج سفید، نیل، قالب، روغن‌گلیسیرین و آلیزارین.

مراحل قلم کاری

مراحل قلم کاری عبارتند از:

آماده کردن پارچه

پارچه­های سفید را پنج روز، طوری که تکان نخورد در آب رودخانه می­گذارند. بعد یک سر پارچه را می­گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ می­زنند. این کار را برای این می­کنند که مواد زائد از پارچه بیرون رود و به اصطلاح آبخور شود. بعد که پارچه­ها زیر آفتاب خشک شد، پارچه­ها را دندانه می­کنند؛ یعنی پوست انار را به هلیله مخلوط می­کنند و در آب حل می­کنند و پارچه­ها را در این محلول فرو می­برند. با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می­آید.

نقش زدن

نقش زدن همان چاپ پارچه است؛ یعنی برگرداندن نقش قالب­ها به رنگ­های مختلف روی پارچه آماده شده. این مرحله، سطح قالب را با رنگ می­پوشاند و بعد آن را روی پارچه ای قرار می­دهد و با دست ضربه محکمی به روی قالب می­زند. در هر کارگاه، هر قالب زن یک رنگ را نقش می­زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می­دهد. ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى دیگر را که هر یک داراى یک رنگ است، روى پارچه مى‌زنند. این کار آنقدر ادامه پیدا می­کند تا رنگ­ها تکمیل شود؛ یعنی هر قسمت از نقش قالب به رنگ دلخواه در آید. همین که تمام نقش­ها و رنگ­های دلخواه به این ترتیب روی پارچه سفید منتقل شد، کار نقش زنی به پایان می­رسد و پارچه­های نقش دار برای ثابت کردن رنگ­ها به رودخانه می­برند.

ثابت کردن رنگ

پارچه­های نقش سیاه و قرمز گرفته را پس از شستن و خشک کردن در پاتیلی فرو می­برند که محتوای آب جوش، گرد پوست انار و الیزارین است. قبل از تماس با الیزارین، رنگ قرمز نقش­ها حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ چرک است. الیزارین باعث می­شود که رنگ­ها به حالت اصلی خود ظاهر شوند. الیزارین، همچنین به ثابت شدن رنگ­ها کمک می­کند. بعد از این که پارچه را از پاتیل الیزارین بیرون آوردند، آن را باز هم در آب رودخانه می­شویند و سپس آن را محکم به سنگ می­کوبند تا آب و الیزارین آن گرفته شود.

پس از خشک کردن پارچه­ها را دو قسمت می­کنند: یک قسمت را که می­خواهند با همان زمینه کرم باقی بماند، برای مرحله بعدی چاپ، یعنی گرفتن رنگ­های دیگر، بار دیگر به کارگاه نقش زنی می­فرستند. قسمت دیگر، پارچه ای است که می­خواهند رنگ زمینه اش سفید شود و باید مرحله سفید گری را بگذراند.

سفید گری

پارچه­هایی را که لازم است رنگ زمینه شان سفید باشد با محلولی که از گاو فراهم می­شود، خیس می­کنند و پارچه را طوری روی زمین پهن می­کنند که نقش­هایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. سپس پی در پی بر پارچه آب می­پاشند تا نمدار و خشک نشود. کار سفیدگری پارچه در تابستان 5 روز و در زمستان حتی تا یک ماه طول می­کشد و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد.

پس از تمام شدن کار سفید گری، کار چاپ رنگ­های آبی ، زرد و سبز روی پارچه شروع می­شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه، کار تقریباً به پایان می­رسد.