آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مکان‌های تاریخی شهر اردبیل در شمال غربی ایران و از آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

بقعه شیخ صفی الدین ازدبیلی

ه گفته بیوک جامعی (۱۳۷۹)، مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی الدین اردبیل جد سلاطینصفویه، در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. بویژه در عهد شاه عباس اول و از آنجا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که همچنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.

یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آنرا در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است.

وضعیت کنونی بقعه

سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشیهای معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر مذکور در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ به اتمام رسید. در حال حاضر هیچگونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد ۹۲*۵/۲۶ متر می‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت تاقنما ساخته شده محصور گشته‌است. ضلع شرقی حیاط مذکور با دری به ابعاد ۱۴۵۰*۵۷۰ سانتی متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله خانه» یا قربانگاه مرتبط می‌شود که در سالهای اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده‌است. دیوارهای جانبی این راهرو دارای تاقنمای کاشی کاری بوده که به مرور ایم ریخته و اکنون قسمتی از آ« بازسازی شده‌است. راهرو مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰*۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگهای صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده‌است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده‌است. این چاه در حال حاضر مسدود شده‌است.

مسجد جنت سرا

در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده‌است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته‌است.

قندیل خانه

این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقا رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی راقندیل خانه بخشیده‌است.

چینی خانه

چینی خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای جهار شاه نشین و دارای تاقنماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است. هماهنگی و توازن رنگها با سطوح مقرنس از اسلیمها و گلهای مختلف منظره‌ای شگفت انگیز را ایجاد کرده‌است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است.

لیست تمام بخش های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین

) سر در ورودی : ورودی بقعه در جبهة شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که درِ دو لنگة چوبی آن به حیاط بزرگ باز می شود. در مقابل این سردر، در جانب غربی همین میدان ، سردر اصلی بقعه به نام عالی قاپو قرار داشته است که در دوران شاه عباس دوم به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده بود. به استناد کتیبة معرّق بدنة این سردر، که در انبار بقعه نگهداری می شود، کاشیکاری آن را اسماعیل بن نقّاش اردبیلی در ۱۰۵۷ انجام داده است . این سردر در ۱۳۲۱ ش بکلی برچیده شد.
۲) حیاط بزرگ: در مدخل غربی بقعه ، حیاطی مشجّر و مستطیلی قرار دارد که در واقع حائلی است بین در ورودی و هستة مرکزی مجموعه . در دو جناح آن دو حوض سنگی هست که احتمالاً یادگار دورة صفوی است . دیوارهای آجری این حیاط ، که روی ازارة سنگی بنا شده اند، طاقچه ها و طاقنماهایی دارند.
۳) راهروِ میانی یا صحن کوچک: در ضلع شرقی حیاط مشجّر بزرگ ، سردر و دری کوچک ، که با گچ و آجر رسمی بندی شده ، به راهروی باز می شود.این سردر از آنِ دورة قاجار است که به جای سردر قدیمتردورة صفوی ساخته شده است . رواقها و طاقنماهای دیوارهای جانبی این صحن با گچبریهای زیبایی قاب بندی و پشت بغلها و لچکیهای آن با کاشیهای معرّق پوشیده شده است . درقسمت جنوبی این راهرو دری تعبیه شده که به چله خانة جدید راه دارد.
۴) چله خانة جدید (قربانگاه ): این بنا که احتمالاً قدیمترین عنصر مجموعه است ، بیشتر از دیگر بخشها آسیب دیده و در حال حاضر حیاطی متروک و مربع شکل است که در جبهة غربی آن ، حجره هایی با نمای آجری و طاق قوسی وجود دارد. در شمال غربی چلّه خانه و در یکی از حجرات که سقف آن ریخته است ، بقایای پلکانی آجری به چشم می خورد که به طبقة فوقانی راه می برد، ازاین رو به نظر می رسد که چلّه خانه درگذشته طبقة فوقانی نیز داشته است .
۵) مدخل صحن اصلی یا سردر عباسی: این سردر که در عرضِ شرقی راهروِ میانی واقع شده ، از نوک با مقرنسهای بر روی هم تزیین شده و در پایانِ قسمت کاشیکاری شدة آن و محلّ اتصال به درگاهِ سنگی ، بر کتیبه ای کاشیکاری ، نام شاه عباس و تاریخ ۱۰۳۶ نقش بسته است .
۶) صحن اصلی یا حیاط داخلی: این صحن ، که به نام حیاط قندیل خانه نیز شناخته می شود، محوطه ای است مستطیل شکل که با تخته سنگهای صاف و صیقلی مفروش است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق گلبرگی شکل با دوازده تَرک (شاید به نشانة دوازده فرقة قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ) تعبیه شده است . در گذشته یک حلقه چاه آب نیز در کنار این حوض وجود داشته که آب آن را تأمین می کرده ، اما اکنون روی این چاه را پوشانده اند.
۷) جنّت سرا: در ضلع شمالی صحن اصلی ، ایوانی با در بزرگ چوبی اُرسی مشبّک قرار دارد. در شمال این ایوان ، که به مثابة شاه نشین است ، درِ ارسی دیگری تعبیه شده که به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به جنّت سرا باز می شود.
۸ ) دارالحدیث یا طاق متولّی: طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی ، قرینه و روبروی جنت سرا، واقع شده و مشتمل است بر درِ اُرسی مشبک بزرگ ، ایوانی با طاق ضربی ، و دو اتاق کوچک در دو سوی ایوان . مقابر برخی از بزرگان صفوی نیز در دو سوی این بنا به چشم می خورد. نمای بیرونی دارالحدیث با کاشی معرّق تزیین شده و در پیشانی بنا احادیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه وعلیه وآله وسلّم به خط نسخ نقش بسته و وسط لچکیهای درهای ورودی کوچک ، در چهار لوحه عبارت «یا صفی اللّه » دو بار به صورت متقارن تکرار شده است . احتمالاً این مجموعه در اواخر دورة صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساخته شده است .
۹) نمای بیرونی قندیل خانه: قندیل خانه ، در جبهة شرقی صحن اصلی ، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاهها و چینی خانه و جنت سرا و، به احتمال زیاد، در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است . قسمت فوقانی نمای خارجی بنا با مقرنسهای قطاربندی و نقوش و کتیبه هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرّق تزیین شده است . دیوار آجری قندیل خانه ازارة سنگی پیش آمدة سکّومانندی دارد.
۱۰) درگاه ورودی قندیل خانه: در جبهة شمالی نمای قندیل خانه ، طاق و سردر ورودی قندیل خانه واقع شده است . نمای این طاقِ بلند و جناغی تماماً با کاشی معرّق و کتیبه های مختلف تزیین شده است . قوس طاق از نوع قوسهای چهار مرکزی است و به دو ستون باریک مرمرین سفید با سرستونهای مقرنس دار تکیه دارد. دو طرف درگاه دو نشیمن از سنگهای آذرین خاکستری ، که سنگ شالودة درگاه نیز به شمار می آید، تعبیه شده است . پوشش ازارة درگاه نیز از سنگهای مرمر سفید است .
۱۱) چینی خانه: از بناهای اولیة مجموعة شیخ صفی است که احتمالاً قبل از احداث جنت سرا و قندیل خانه ، و حتی شاید همزمان با گنبد اللّه اللّه ساخته شده باشد . این محل که به طور کاملاً نامتقارن به قندیل خانه راه پیدا می کند، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم (جمع خانه ) بوده است .