هنر قلم کاری

 

قلم کاری یکی از هنر‌های دستی ایران است که شهرت آن در اصفهان بیشتر از دیگر نقاط ایران است.

هنر قلم کاری در واقع نوعی طرح اندازی بر روی پارچه­های پنبه ای مثل کرباس می­باشد که این هنر از جمله هنرهای بومی و اصیل اصفهان است. در این هنر به صورت دستی طرح‌هایی را روی پارچه توسط مهر‌های چوبی طرح‌دار رسم می‌کنند.

تاریخچه قلم کاری

قلمکارسازی از پیشه‌های کهن و قدیمی ایران است که قرن­ها در اوج شهرت بوده است.

این هنر به همراه نقاشی روی پارچه از دوره مغول­ها در ایران مرسوم شد و در دوره فوق به علت حمایت و  شتیبانی خوانین مغولی، پارچه‌های منقوش و چینی در بازارهای ایران فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بود. ایرانیان نیز برای رقابت با چینی‌ها دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی به روی پارچه یا به اصطلاح پارچه‌های قلمکار است. در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق این صنعت از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. در زمان صفویه این هنر گسترش بیشتری پیدا کرد و بالا بودن حجم تقاضا برای این گونه پارچه­های نقش دار و محدود بودن مقدار تولید و عرضه ی این محصول، صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر با همان کیفیت هنری وا داشت. در این مورد، تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر روی قالب و انتقال طرح قالب­های مذکور به وسیله ی رنگ روی پارچه دانستند. در این زمان، بیشتر لباس­های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکار تهیه می گردید و این پارچه‌ها در آن زمان شهرت فراوان داشت. یک نوع قلمکار با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه جهت لباس مردانه و زنانه تهیه می‌شد. از دیگر انواع قدیمی قلمکار می‌توان خمرهای زریا اکلیلی، جیگرنات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد. هنرمندان در آغاز تنها از یک یا چند قالب استفاده می‌کردند و بقیه را با دست می‌کشیدند ولی پس از چندی با طراحی روی کاغذ و انتقال این طرح­ها بر روی قالب و حکاکی و قالب تراشی، استادکاران فن توانستند به طور کلی محصولات قلمکار را به وسیله قالب زنی تولید کنند. نقش­های قلم کار در ابتدا شامل گل و بوته و اسلیمی بود که از مینیاتور برگرفته می شد؛ اما
بعدها در دوران قاجار با تحول در نقاشی آن دوران، عده ای بر آن شدند تا نقاشی­های عامیانه و مردمی را وارد قلم کار کنند و به جای استفاده از نقش­های سنتی از نقوش مذهبی یا حماسی آن زمان در قلمکار استفاده کنند. بدین ترتیب پارچه­های قلمکار قهوه خانه ای ابداع شد. در کنار این پارچه ها، پرده­های مذهبی نیز بوسیله هنرمندان قلمکار ساز بوجود آمد. پرده هائی از شرح جنگ­ها و حماسه­های ائمه اطهار بخصوص حماسه سالار شهیدان، زینت بخش تکایا و حسینیه­ها و مساجد شدند و قلمکارهای اصفهان در شهرهای دیگر نیز طالبان فراوان یافت. شهرهای بزرگ و مهمی مانند شهر ری و یزد و کاشان و سیرجان و کرمان علاوه بر پرده­های مذهبی و تصاویر قهوه خانه ای خریدار جانماز و سفره و رومیزی و دستمال و انواع لباس هائی شدند که در اصفهان تهیه می­شد.

با پیروزی انقلاب و تأسیس رشته­های هنر در دانشکده­هایی مانند دانشگاه فارابی، استادان سنتی این هنر، مورد توجه قرار گرفتند و از تجربیات آنان بهره برداری گردید. در حال حاضر، شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه می‌گردد. سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به تازگی به منظور ارج نهادن به این هنر ایرانی و تقدیر از تعالی آن در نزد هنرمندان، مهر اصالت آن را در اصفهان به یکی از هنرمندان این فن اعطا کرد.

محصولات قلم کاری

مجصولات قلم کاری در گذشته

محصولات قلم کاری در گذشته بیشتر بزرگان و توانگران جامه­هایی زیبا و فاخر از پارچه­های قلم کار می­پوشیدند که گاهی طلا و نقره هم دربافت آنها به کار می­رفت. زین و یراق و آذین­های اسب­ها نیز از همان قلم کارها پرداخته می­شد.

خیمه و خرگاه­ها را هم از پارچه پرنقش و نگار می­ساختند. گاهی یک دیوار را سراسر از پارچه قلم کار می­پوشاندند و یا از آن به عنوان پرده استفاده می­کردند. در جشن­ها و مراسم مذهبی با قلم کار پر نقش و نگار، طاق نصرت می­ساختند و گاه گذرگاه­ها را با پارچه­های قلم کار می­پوشاندند. بر زیراندازهای قلم کار نماز می­گذاشتند و جامهری­های نمازشان از بافته­های قلم کار بود. پرده ها، رومیزی­ها و بقچه­های نو عروسان هم اغلب از پارچه­های قلم کار بود که هنوز هم، کم و بیش در بسیاری از خانه­ها این بافته­های زیبا یافت می­شود.

محصولات کنونی قلم کاری

محصولاتی که امروزه از پارچه قلمکار تهیه می‌شود عبارتند از: لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی، حمام، قطیفه، کتیبه، کلاه، قبا، شلیته، روکش‌صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال، زیر لباسی، سربخاری، کیف، دامن، کفش زنانه و برای مصارف دکوراسیون.

قالب‌ها

در این صنعت قدیمى ایرانی، نقش ب‌وسیله مهر چوبى بر روى پارچه منتقل مى‌شود. به کلیشه یا مهرى که نقش روى آن زده مى‌شود، قالب گویند. استاد کاران قدیمی بهترین چوب را برای تراش قالب، چوب‌های گلابی و زالزالک تشخیص داده‌اند که معمولاً چوب زالزالک را برای قالب‌های ریز استفاده می‌کردند که این روش تا اکنون نیز هم چنان ادامه دارد؛ چوب گلابى نیز مقاوم و سخت است و تغییر فرم نمى‌دهد.

آماده سازی قالب

قالب تراشی یکی از هنرهای ظریف و بسیار مهم و قدیمی اصفهان است که از استادان این فن فعلاً به جز عده معدودی باقی نمانده اند.

هر چه نقش‌ها در یک قالب درشت‌تر باشند کار تراش آسان­تر و هر چه نقوش ریزتر باشند به همان نسبت کار تراش مشک­لتر می‌شود. قالب سازی، اولین و مهمترین مرحله قلم کارسازی است. همچنین حساس­ترین و ظریف­ترین مرحله آن بشمار می­رود و می­توان گفت تنها هنر قلم کار سازی در قالب سازی آن است.

برای اینکه یک قالب کامل شود، از ابتدا یعنی جور کردن چوب تا زمانی که قالب آماده نقش‌زنی می‌شود، چندین مرحله طی می‌شود که عبارتست از:

1- جور کردن چوب قالب که به سه دلیل صورت می‌گیرد: دوام چوب را
زیادتر می‌کند، چوب را برای‌تراش نرم می‌کند و مانع نفوذ و ایجاد تغییرات و شکستگی
در آن می‌شود.

2- لیسه یا پولیش کردن چوب

3- طرح ریزی که در آن پوسته سائیده شده انار یا ما زوج را با لعاب کتیرا مخلوط کرده، مایع ‌حاصله را روی سطح صاف چوب می­مالند تا طرح آماده شده از رو ی کاغذ بر روی چوب منتقل شود.

4- مرحله آخر پیه دادن قالب قلمگیری است که برای‌استحکام و غیر قابل نفوذ کردن قالب صورت می‌گیرد.

سپس قالب ساز نقش دل­خواهش را روی قالب بر می­گرداند و بعد به حکاکی آن نقش می­پردازد. بعد چو­های اضافی دور طرح­ها را می­برد و در پشت چوب، دسته ای برای قالب درست می­کنند و قالب­ها را روغن می­زنند تا بر دوام آن افزوده شود.

انواع قالب­ها

انواع مختلف قالب­ها عبارتند از:

قالب­های تصویر عشاق مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، خسرو و شیرین و ...

قالب­های تصویر داستان­های کهن همراه با تصاویری از حیوانات مانند روباه و لک لک و گاهی صور وهمی و  حیوانات خیالی برای بزرگ جلوه دادن حوادث.

قالب­های تصویر آثار تاریخی مانند تخت جمشید، چهل ستون، سی و سه پل و ...

قالب­های تصویر شعرا و علماء ماننتد فردوسی، ابن سینا، خیام، حافظ و ...

قالب­های تصویر حیوانات مانند طاووس، آهو، فیل، اسب، شتر و ...

قالب­های تصویر مناظر طبیعت.

قالب­های تصویر رامشگران و نوازندگان.

قالب­های تصویر گل و بته و اسلیمی

رنگ‌های قلمکاری

تمام رنگ­هایی که در ساختن پارچه­های قلم کار بکار برده می­شود، رنگ­های گیاهی است. درکارگاه قلم کاری، استاد رنگساز است که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاه­ها و املاح معدنی دارد، رنگ­هایی را که در نقش زدن از آنها استفاده می­شود، می­سازد.

در ساختن قلمکار، بیشتر، از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده می‌شود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا، اکسید، آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده می‌شود؛ گاهی هم برحسب مورد رنگ­های ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز زرد و قهوه‌ای به کار می‌برند. معمولاً از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد بعنوان رنگ‌هاى اصلى و از قهوه‌اى و سایر رنگ‌هایى که از ترکیب این رنگ‌ها به‌‌دست مى‌آید، به‌عنوان رنگ‌هاى فرعى استفاده مى‌شود.

وسایل مورد نیاز قلم کاری

مواد مصرفی قلمکار سازان بسیار متنوع است ولی آنچه که قابل توجه است عبارتست از: پارچه‌های متقال، کدری و چلوار، کتیرا، پوست انار، رنگ گیاهی زاج سفید، نیل، قالب، روغن‌گلیسیرین و آلیزارین.

مراحل قلم کاری

مراحل قلم کاری عبارتند از:

آماده کردن پارچه

پارچه­های سفید را پنج روز، طوری که تکان نخورد در آب رودخانه می­گذارند. بعد یک سر پارچه را می­گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ می­زنند. این کار را برای این می­کنند که مواد زائد از پارچه بیرون رود و به اصطلاح آبخور شود. بعد که پارچه­ها زیر آفتاب خشک شد، پارچه­ها را دندانه می­کنند؛ یعنی پوست انار را به هلیله مخلوط می­کنند و در آب حل می­کنند و پارچه­ها را در این محلول فرو می­برند. با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می­آید.

نقش زدن

نقش زدن همان چاپ پارچه است؛ یعنی برگرداندن نقش قالب­ها به رنگ­های مختلف روی پارچه آماده شده. این مرحله، سطح قالب را با رنگ می­پوشاند و بعد آن را روی پارچه ای قرار می­دهد و با دست ضربه محکمی به روی قالب می­زند. در هر کارگاه، هر قالب زن یک رنگ را نقش می­زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می­دهد. ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى دیگر را که هر یک داراى یک رنگ است، روى پارچه مى‌زنند. این کار آنقدر ادامه پیدا می­کند تا رنگ­ها تکمیل شود؛ یعنی هر قسمت از نقش قالب به رنگ دلخواه در آید. همین که تمام نقش­ها و رنگ­های دلخواه به این ترتیب روی پارچه سفید منتقل شد، کار نقش زنی به پایان می­رسد و پارچه­های نقش دار برای ثابت کردن رنگ­ها به رودخانه می­برند.

ثابت کردن رنگ

پارچه­های نقش سیاه و قرمز گرفته را پس از شستن و خشک کردن در پاتیلی فرو می­برند که محتوای آب جوش، گرد پوست انار و الیزارین است. قبل از تماس با الیزارین، رنگ قرمز نقش­ها حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ چرک است. الیزارین باعث می­شود که رنگ­ها به حالت اصلی خود ظاهر شوند. الیزارین، همچنین به ثابت شدن رنگ­ها کمک می­کند. بعد از این که پارچه را از پاتیل الیزارین بیرون آوردند، آن را باز هم در آب رودخانه می­شویند و سپس آن را محکم به سنگ می­کوبند تا آب و الیزارین آن گرفته شود.

پس از خشک کردن پارچه­ها را دو قسمت می­کنند: یک قسمت را که می­خواهند با همان زمینه کرم باقی بماند، برای مرحله بعدی چاپ، یعنی گرفتن رنگ­های دیگر، بار دیگر به کارگاه نقش زنی می­فرستند. قسمت دیگر، پارچه ای است که می­خواهند رنگ زمینه اش سفید شود و باید مرحله سفید گری را بگذراند.

سفید گری

پارچه­هایی را که لازم است رنگ زمینه شان سفید باشد با محلولی که از گاو فراهم می­شود، خیس می­کنند و پارچه را طوری روی زمین پهن می­کنند که نقش­هایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. سپس پی در پی بر پارچه آب می­پاشند تا نمدار و خشک نشود. کار سفیدگری پارچه در تابستان 5 روز و در زمستان حتی تا یک ماه طول می­کشد و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد.

پس از تمام شدن کار سفید گری، کار چاپ رنگ­های آبی ، زرد و سبز روی پارچه شروع می­شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه، کار تقریباً به پایان می­رسد.

هنر ملیله کاری

هنر ملیله کاری

ملیله‌کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با مفتول‌های نازک نقره و مس انجام می‌پذیرد.

هنر ملیله کاری امروزی، محصول کار با نقره و مس است که به صورت محصول­های باریک در آمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار، با بهره گیری از نگاره­های سنتی و طرح­های اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته است.

شمش‌های نقره را با چکش یا دستگاه نورد به شکل مفتول‌های چهارپهلو، باریک می‌کنند و ابتدا نقش‌های کوچک را می‌سازند؛ سپس آنها را در کنار هم در یک قالب قرار داده و با نقره‌ای با عیار پایین‌تر لحیم می‌کنند.

تاریخچه ملیله کاری

بر اساس کشفیات باستان­شناسی، به روایت اکثر محققان، قدیمی­ترین اشیائی که می­توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، به سال­های 330 تا 550 ق.م تعلق دارد و متعلق به دوره هخامنشیان می­باشد. در دوران ساسانی نیز، ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره کاران، برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می­شد. در برخی موارد استفاده از سنگ­های قیمتی، زیبایی این اشیاء را دو چندان می­نمود.

آثار بدست آمده در "دورآلورپوس"، گواه آن است که طی سال­های 324 تا 330 ق.م نیز، ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج قابل ملاحظه ای داشته است. همچنین در آثار کشف شده از شوش ، همدان و گنجینه جیحون، می­توان به قدمت این هنر پی برد.

پروفسور"آرتور اپهام پوپ" در کتاب "شاهکاری هنر ایران" ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سال­های بعد از ظهور دین مبین اسلام، به مقداری ملیله که از منطقه "ری" به دست آمده و به قرن ۱۲ میلادی تعلق دارد، اشاره کرده است.

ملیله‌کاری یکی از صنایع دستی اصفهان و زنجان است. در این شهر کالاهای نقره مانند سینی، قندان، گیره استکان، گل‌سینه و... با روش ملیله‌کاری ساخته می‌شود. درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست؛ اما از دو طریق می­توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد: اول با نوشته­ها و سفرنامه­های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند؛ دوم با استفاده از آثار باقی مانده ملیله بسیار اندکی که وجود داشته و اغلب متعلق به دو سده اخیر است. از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه­های فلزکاری است، می­توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.

ملیله کاری تا قبل از دوره  پهلوی، در هزاره اول هجری قمری به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده است و در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان، در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس­های چای و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو عمده­ترین دست مایه هنرمندان زنجانی در سال­های بعد است که به تدریج بر انواع این دست یافته­های زیبا، از جمله زیور آلات افزوده می­شود. رونق این هنر و صنعت از دوران سلجوقی آغاز و در دوران صفویه به اوج خود رسید. در دوران
سلجوقی، اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ­های خونین و زد و خورد­های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند. در زمان قاجار نیز، صنایع دستی از جمله ملیله کاری، از رونق بسیاری برخوردار بود. از دوره قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان، گیره استکان یا سینی در اندازه­های مختلف، گوشواره و... باقی مانده است که بخشی از آنها در موزه­های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه­های خصوصی یا نزد خانواده­ها نگهداری می­شود.

وسایل مورد نیاز در ملیله کاری

مواد اولیه شامل طلا، نقره و مس می­باشد که به صورت خام در طبیعت یافت می شود و تبدیل به شمش شده، سپس ورق گردیده و بریده می شود. عمده­ترین ماده اولیه ملیله کاری را نقره تشکیل می­دهد. سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله کاری را موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می­دهد. بطورکلی، ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است.

ابزار آلات ملیله کاری

1- کوره: شامل کوره­های زغالی یا کوره­های گازی می باشد که جهت ذوب فلزات، حرارت تولید می کنند و دمای آنها معمولاً بالای 1300 درجه سانتی گراد می باشد.

2- بوته: ظرفی است استوانه ای شکل که جهت ذوب نقره از آن استفاده می شود؛ جنس آن از گرافیت و ظرفیت کوچک­ترین آن تقریباً 50 گرم و بزرگ­ترین آن یک کیلوگرم است.

3- حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتول­های نقره با قطرهای مختلف به شکل استوانه که از دو لایه بیرونی و  رونی تشکیل شده است.

4- ریجه(ریژه): قالب فلزی می باشد که نقره بعد از ذوب، داخل آن ریخته می شود.

ریجه دو نوع است:

- مدادی که جهت تهیه شمش استفاده می شود
- کتابی که برای ساخت نقره صفحه ای استفاده می شود

5- دستگاه نورد: شمش ملیله ای را به مفتول تبدیل می کند.

6- دمبوری: که حاوی یک مخزن بنزین، یک دم هوا و همچنین یک مشعل می باشد و جهت آتشکاری جزئی به کار می رود.

7- انبر آتش کاری: دارای دسته ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم کاری استفاده می شود.

8- مته برقی: برای سوراخ کردن برخی قسمت­های زمینه کار استفاده می شود.

9- تخته تاب: دو قطعه چوب که برای تابیدن مفتول نقره ای بکار می رود.

10- قیچی: برای بریدن ورقه­های آهنی و قطع مفتول­های نقره ای استفاده می شود.

11- فرچه یا برس سیمی: برای پاک کردن ناپاکی­ها و چرک از روی ملیله استفاده می شود.

12- آینه سوهان: برای براق کردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده می­شود.

13- جفت: برای شکل دادن مفتول ملیله به ریز نقش­ها بکار می رود.

14- قالب ریخته گری: برای ساختن اشیاء از قبیل پایه و دسته استکان بکار می رود.

15- دندانه: برای تبدیل نوار نقره ای به نوار دندانه دار استفاده می شود.

روش ساخت ملیله

آماده سازی یک محصول ملیله شامل ساخت نوار ملیله و ساخت محصول ملیله می­باشد.

ساخت نوار ملیله

برای تهیه نوار ملیله، ابتدا فلز در کوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریجه، ریخته می شود. پس از سرد شدن، قطعه نقره ای به طول 30- 25 سانتی­متر به قطرحدود 5 میلیمتر بدست می آید. در مرحله بعد، قطعه نقره ای را بر روی سندان گذاشته و به کمک چکش آنرا تبدیل به میله ای چهار پهلویی می کنند و مجدداً آن را بوسیله چراغ کوره ای با شعله گاز حرارت می دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا کند؛ سپس آن را از دستگاه نورد عبور داده و بصورت مفتول­های باریکی در می آورند. در بالای دستگاه نورد چرخ دنده
ای قرار دارد که بوسیله آن می توان دستگاه را تنظیم و مفتول­هایی با قطرهای مختلف بدست آورد. مفتول­های باریک مجدداً در کوره حرارت قرار داده شده و درون موم گذاشته می شود تا کاملاً موم اندود شده و آماده حدیده کردن شود. برای حدیده کردن، ابتدا مفتول نقره را از بزرگ­ترین سوراخ حدیده عبور و سپس آن را از سوراخ­های کوچک­تری می گذرانند. در پایان کار مفتول را از کوچک­ترین سوراخ حدیده عبور می دهند تا مفتول بسیار نازک و ظریفی با قطر یکنواخت و با شماره 25، بدست آید. آنگاه، دو رشته از این مفتول نازک را بصورت دولایی می تابند و مفتول دولاتاب را از میان قسمت مسطح غلطک دستگاه نورد عبور می دهند و در نتیجه از دستگاه نورد، نوار باریکی به قطر تقریباً کمتر از نیم میلیمتر خارج می شود که همان نوار ملیله، می­باشد.

ساخت محصول ملیله

بعد از آماده شدن نوار ملیله، جهت ساخت اشیاء مراحل ذیل انجام می­پذیرد:

در این مرحله، ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی را که از جنس متضاد با مفتول کاربردی باشد و دارای ابعاد و اندازه­های مختلف است، انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم اندود می­کنند به طوری که لایه ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده، روی صفحه مسی قرار می­دهند؛ بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می­گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. سپس به وسیله دیواره­های بعدی، طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله که قبلاً به وسیله دست و ابزای ظریف با نوار ملیله ساخته شده، پر می­کنند و در آخرین مرحله به وسیله مفتول­های فولادی بسیار ظریف نقش­ها را به یکدیگر می­بندند تا اشکال ساخته شده به
هم نخورد و سپس به وسیله ذوب کردن موم، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می­کنند. پس از آن، عمل آتش کاری انجام و کلیه قطعات به وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل می­شود؛ سیم­های فولادی را بریده و جدا می­سازند و محصول را که تقریباً کار ساختش به پایان رسیده، در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است، قرار می­دهند و یا در داخل ظرف محتوی "راغاب" ( محلول زاج سفید و آبی ) می­جوشانند تا اضافات و لکه­های نقره از بین برود. در پایان به کمک برس سیمی ظریفی، ملیله ساخته شده را پاک می­کنند و ناهمواری­های احتمالی آن را به وسیله سوهان­های ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می­کنند.

نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته می­شود. شیوه تولید این نوع چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه­های مورد نظر تهیه می­کنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره، استکان، لیوان، قندان، گلاب پاش، قاب عکس، گل سفید، قاشق چای خوری و... می­سازند. به وسیله نقره ای با عیار پایین­تر دسته و پایه آن را ساخته و روی کار سوار می­کنند. نقوش رایج در ملیله سازی اغلب ذهنی و الهام گرفته از نگاره­های قدیمی و سنتی ایران است.

نقوش رایج در ملیله کاری

نقوش رایج در ملیله کاری عبارتند از دندانه، تابیده، جقه، بته جقه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، جفت پیچ پیچک، سه چشمه و یک چشمه است.

محصولات ملیله کاری

تولیدات ملیله شامل انواع مختلف تزئینی همچون گیره، شربت خوری، گل سفید، گلاب پاش، قاب عکس، بشقاب، شکلات خوری، شیرینی خوری، سینی، آینه و شمعدان و... ، انواع مختلف زینتی همچون زنجیر، سنجاق گل سینه و گوشواره است.

سفال گری

بی شک یکی از قدیمی ترین هنرها و صنایع بشریسفالگری است که در مواردی حتی به اعتبار کشف نمونه هایی از آن قدمت و پیشینه تمدنی را هم تعیین کرده اند. اولین نمونه های سفالی مربوط به 8000سال قبل از میلاد مسیح است که بدون استفاده از چرخ ساخته شده است و در کنار آتش و بدون کوره پخته می شده است. در بسیاری از موارد انسان اولیه به تقلید از سبدهایی که با استفاده از ترکه نازک درختان ساخته میشده است سفالینه ها را می ساخت و در برخی از موارد از سبدها بعنوان قالب استفاده می کردند.در 3500ق.م چرخ سفالگری ساده ای اختراع می شود که موجب تحولی شگرف در هنر سفال می گردد. پس از آن انواع تکنیکهای تزئین و رویه آرایی مثل نقاشی، حکاکی و برجسته کاری روی سفال به وجود می آید. پس از کشف چرخ، پیدایش و کاربرد 

---

  لعاب مهمترین تحول در زمینه سفالگری محسوب می شود. ماده اولیه کار سفالگری گل است که از ترکیب انواع خاکها با آب به دست می آید.خاکهای مورد مصرف به دو دسته تقسیم می شوند: اولیه مثل کائولین، خاک سفید، و خاک آستون ور که برای ساخت سرامیک به کار می روندو خاکهای ثانویه مثل رس که برای ساخت سفال به کار می رود. محصولات سفال و سرامیک به طور معمول به روشهای مختلف ساخته می شوند که عبارتند از: روش فشاری، روش ورقه ای، روش لوله ای، روش چرخکاری،روش دوغابی. که روشهای فشاری، ورقه ای، لوله ای بیشتر با مهارت دستان هنرمند و استفاده از قوه ذوق و خلاقیتوی شکل می گیرد. روش چرخکاری همراه بااستفاده از چرخ سفالگریمی باشد. در روش دوغابی که برای تهیه سرامیک به کار می رود، دوغاب تهیه شده در قالب هاییاز جنس گچ ریخته شده و به این وسیله به آن شکل می دهند.پسازاجرا سفال و سرامیک خام حاصل را درکوره با دمای 950 الی 1000 درجه سانتی گراد می­پزند. فراورده حاصلرا بیسکوئیت می نامند که برای مراحل لعابدادن و انواع رویه آرایی­ها و تزئین استفاده می­شود

هنر میناکاری

میناکاری یا میناسازی هنری است که سابقه‌ای در حدود پنج هزار سال دارد و از صنایع دستی محسوب می‌شود. میناکاری هنرتزئین فلزات (بعضاً شیشه وسرامیک) با مواد رنگین مات یا شفاف، با کمک گرفتن از آتش است که درایران این هنر اصیل در اواخر دوره ناصری به خاموشی گرایید. این هنرشامل فعل وانفعلات پیچیده ی شیمیایی است و یک هنرآزمایشگاهی محسوب می­شود و در حقیقت شیئی است که از ترکیب اکسید فلزات با برخی نمک­ها در اثر حرارت تزئین یافته است. کلیه مصنوعات فلزی از جنس طلا، نقره، مس، برنج، برنزکه به وسیله ی لعاب سفید و یا رنگی پوشیده شده وبا رنگ­های مختلف خطوط و نقوشی توسط حرارت بر روی آن ایجاد شده باشد، در زمره محصولات مینا کاری شده قرار دارد. امروزه، این هنر بیشتر بر روی مس انجام می‌شود ولی می‌توان بر روی طلا و نقره نیز آن را به عمل آورد. طلا تنها فلزی است که به هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمی‌شود از اینرو امکان اجرای طرحی همراه با جزئیات و با شباهت هر چه تمام تر بر روی مینا را ایجاد می­کند.

در حالی که میناهای مسی و نقره ای چنین کیفیتی را ندارند. امروزه در ایران کانون تولید میناکاری شهر اصفهان وشیرازمی‌باشد و استادان برجسته‌ای در تولید آثار مینا مشغول به فعالیت هستند. 

هنر خاتم ­کاری

هنر خاتم ­کاری

هنر خاتم ‌کاری یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت، ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد و سابقه آن درایران از زمان­های خیلی قدیم بوده است.

خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت (پنج، شش، هفت، هشت و یا ده ضلعی) که با استفاده از مواد اولیه شامل چوب­های رنگی در رنگ‌های مختلف، مفتول برنج و انواع استخوان تشکیل می‌شود. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد.

در لغت‌نامه دهخدا، خاتم ‌ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم ‌سازی عمل خاتم‌ ساز را گویند.» 

---

 

در دائرةالمعارف فارسی درباره خاتم‌ کاری و خاتم‌ سازی آمده است:«هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند.
مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریف­تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»

مهم‌ترین مراکز خاتم ‌سازی درایران شیراز، اصفهان و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌ سازان در تهران، اصفهانی یا شیرازی می­باشند.

تاریخچه خاتم کاری

درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌ سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌ سازی را چه کسی ابداع کرده است.

وقتی " آرتور پوپ"، ایران­شناس فقید، می­گوید: " ... یک جفت در که متعلق به سال 1591میلادی است و زمینه آن از چوب گردوست با استخوان و چوب­های دیگری روی آن موزائیک کاری شده که آن را خاتمبند می­نامند..." منظورش همین خاتم­ کاریست. رضاشاه، هفتاد خاتم کار را با شاگردانشان سه سال به کار گماشت تا کار خاتم کاری دیوار کاخ پایان یافت و این بدان معناست که تا آن زمان این هنر سخت پایدار است. خاتم­ کاری هنوز هم برای تزئین صندوق­ها و جعبه­ها، قاب عکس و تکه­های سازهای موسیقی و... بکار می­رود ولی متأسفانه کیفیت آن بسیار کاهش یافته است.

در دائرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌ سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»

صنعت­گران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند. چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده است، در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین وجود دارد که یکی ازعالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است.

برخی از آثار و نمونه‌های تاریخی در هنر خاتم عبارتند از:

1. منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.

2. سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)

3. درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال ۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)

4. درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب­های ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله درسال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود.

5. درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.

6. منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره‌های مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)

7. اتاق هفت در هفت متری خاتم‌ کاری شده به تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.

8. تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتم‌ کاری

9. صندوق مرقد امامزاده سید علاء الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است.

10. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است.

11. در زمان سلجوقیان، درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره، خاتم بوده است.

12. آثاری از زمان صفویه مثل درب مدرسة سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و دیگری مقبرة شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند.

13. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است، از شاهکارهای خاتم آن دوران است.

14. از آثار مربوط دوره زندیه، می توان صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه را نام برد.

15. در دوران قاجاریه، ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع)، در ورودی موزه ایران باستان و درب مسجد سید اصفهان از خاتم است.

16. در دوره پهلوی، در ساخت صندوق­های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع) و امامزاده سید میرمحمد(ع) خاتم به کار رفته است.

خاتم در اصفهان

سابقه خاتم در اصفهان به دوره سلجوقیان می­رسد و آثاری از آن باقی مانده است که در بالا نمونه­هایی ذکر گردید. این هنر به شیوه امروزی، قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دروان صفویه بود. دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این کشور ازنو پایه گذاری شد.

در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان، تحولاتی در هنرهای تزئینی ایران پدید آمد. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها، این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسخت­ترین شرایط زندگی می‌کردند. بطور کلی، خاتم در زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جا مانده است.

در ایران پیش از ظهور اسلام گونه­ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ، مکعب­هایی به اضلاع چهار میلی متر می­بریدند و با طرح­های گوناگون روی صفحه­ای نصب و میخکوب می­کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است.

درسال ۱۳۰۷، اوایل دوران پهلوی، مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس شد و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاه‌های خاتم‌ سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.

خاتم سازی بعد از انقلاب اسلامی

هنرخاتم سازی بعد ازانقلاب اسلامی ایران در شیراز، اصفهان، تهران و به طورپراکنده دربرخی شهرهای کوچک ایران ادامه پیداکرد. دربررسی خاتم ساخته شده در سال­های بعد از انقلاب اسلامی ایران، متوجه می­شویم که طرح­ها تا حدودی تغییر کرده است؛ با حذف طرح­های خارجی توجه بیشتر به سنت گرایی گشته و با الهام از روح تعالیم اسلامی برای اولین بار نوشته وخط وارد خاتم شده وجملاتی مثل الله اکبر، آیات قرآن و آرم جمهوری اسلامی و ... در متن و حواشی کار هنرمندان ظاهر گشته است.

هنر خاتم ‌سازی بعد از انقلاب اسلامی، در کارگاه خاتم ‌سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت­وسوی طرح‌ها تغییر یافته است.

خاتم سازی

خاتم ابتدا از کنار هم قرار گرفتن مثلث­های بزرگ شکل می گرفت و رنگ چوب­های مصرفی بیشتر سیاه یا سفید بود؛ ولی به تدریج ذوق و سلیقه ایرانی ظرافت کنونی را جانشین زمختی پیشین نمود، تنوعی در رنگ­های آن به وجود آورد و رنگ­های قرمز، سبز، آبی و زرد را به آن افزود و به جای روی و قلع که قبلا به کار برده می شد و هیچ جلوه و جلایی نداشت، از فلز برنج بهره گرفت.

برخی اساتید نقل کرده اند که از نظر هندسی نیز در خاتم تغییراتی ایجاد گردید و اشکال سه ضلعی، پنج ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و دوازده ضلعی به کار گرفته شد که با قرار دادن آنها کنار یکدیگر نقش بندی ایجاد می شود.

در خاتم کاری چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث­های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد. سپس با سریش، برش­های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه­ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.

بطور کلی، هنر خاتم شامل دو مرحله زیر است:

1- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه، ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول 40 سانتی متر و عرض 10 سانتی متر و قطر 3 سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.

2- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه­های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.

مواد اولیه در ساخت خاتم

انواع چوب مانند توسکا، راش، آبنوس، فوفل، گردو، بقم، عناب، نارنج، کهکم، کبوده، افرا، تبریزی، شمشاد

انواع استخوان مانند استخوان و عاج فیل، استخوان شتر، استخوان اسب، استخوان گاو

مفتول­های فلزی مانند برنج، آلومینیوم و بعضاً نقره

و صدف، نخ پرک، سریشم، لاک

فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود؛ نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد. به همین جهت برنج که آلیاژ خوبی به شمار می رود، بیش­ترین کاربرد را در هنر خاتم سازی دارد و در تهیه
استخوان نیز باید به مواردی مانند سلامت حیوان ذبح شده، تازگی استخوان و سفیدی رنگ آن توجه کرد. البته استخوان طی مراحل خاصی از قبیل چربی گیری و خواباندن در آب آهک آماده کار می شود.

در انتخاب مصالح باید نهایت توجه مبذول گردد تا بهترین نتیجه عاید شود. مثلا، برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد.

وسایل و ابزار کار در هنر خاتم‌ سازی

بطور کلی، وسایل مورد نیاز خاتم سازی عبارتند از: چکش، دریل، مته، انواع اره‌ها، انواع سوهان، انواع رنده، پرس، تیره‌دار یا خط‌کش قفل، مقار، انواع تنگ­ها، چسب‌های مخصوص و....

مراحل کار خاتم کاری

مرحله اول: آماده سازی مواد خام

خاتم کار، باید مواد خام خود یعنی چوب، استخوان، فلز و... را مدت­ها قبل از اینکه خاتم سازی آغاز شود، آماده کند. در مرحله اول احتیاج به چوب­هایی است که رنگ­های آن متنوع باشد.

سپس، خاتم کار چوب­ها را با اره بغل شش بُر به قطعات نازک به اصطلاح خودشان " لا" می­برد. ضخامت هر لا 23/0 و ابعاد آن 5*70 سانتی متر است. لاهای نازک را " لای مثلث" یا " لای بغل شش" یا " لای یک لایی" می­نامند؛ علت اختلاف نام آنها بدلیل طرز بریدن آنهاست. سپس آنها را در گوشه­ای می­گذارند تا خشک شود.

استخوان شتر را هم به همین طریق به نوارهای کوچکی بریده و آن را در داخل ظرف­های سفالی به نام "هسین" می­گذارند. داخل این ظروف، آب آهک قرار می­دهند و استخوان­ها را حدود 3ماه در آن قرار می­دهند تا سفید شود.

در مرحله بعدی مجدداً چوب­ها و استخوان­ها را برش­های بسیار ریز می­دهند و به آن " شش" می­گویند که پهنای هر کدام آن 24/0 سانتی متر است. بعضی از شش­های استخوانی را به هم بسته و آن را در ظرف دیگری که دارای محلول خورنده سبز رنگی است، می­گذارند. این محلول سبز، شامل سرکه و نشادر است که براده مس به نام "سواله ی مس" و "دم چرخ" مس به آن اضافه شده است. " شش"­ها 4 تا 6 ماه در آّب سبز می­ماند تا اینکه اثر اسیدی مس در آن نفوذ کرده و رنگ آن را سبز کند. برای کارهای خاتم کاری گران­تر، به جای استخوان شتر از عاج فیل استفاده می­کنند.

سپس نوبت آماده کردن " شش"­های فلزی می­رسد. شش­های فلزی اغلب برنج و در موارد استثنایی از نقره ساخته می­شوند. مفتول برنج را به قطعات 70سانتی متر بریده و با چکش دم پهن در قالب­های آن را به صورت شیارهای مثلثی در آورده و بدین ترتیب یک شکل منظم مثلث به نام " سه پخ" در می­آید.

اکنون، زمان به شکل درآوردن شش­ها آغاز می­گردد. شش­های کوچک متساوی الاظلاع را " مثلث"، شش­های بزرگ­تر با قاعده بزرگ را " بغل شش"(سه گوش) و شش­های الماس گون را " جو" می­نامند. خاتم کار برای اینکه شکل­های مورد نیاز خود را بدست آورد، روی یک تخته (که دارای شیارهایی است و به صورت قالب عمل می­کند و " سیم مساوی" نامیده می­شود) شش­های آماده را بر طبق نقشه خود قرار می­دهد و روی آن " سوهان دم پهن" می­کشد و شکل معینی را بدست می­آورد. بدین ترتیب چوب، استخوان و شش­های سی کامل شده و در بسته­های بزرگ به گوشه­ای گذاشته می­شود.

مرحله دوم: طراحی شش­های مرکب و میله

خاتم کار در این مرحله، طرحی که مورد توجه اوست انتخاب می­کند مثلاً ترکیبی از اشکال مثلثاتی در داخل شش گوش­های منتظمی مثلثات بزرگ. با داشتن لااقل سه نوع چوب رنگی و فلز و استخوان می­توان ترکیبات احتمالی بسیار متنوعی تشکیل داد.

مرحله سوم: به هم بستن گل­ها و بسته بندی آنها

وقتی تمام میله­ها آماده شد طول اصلی آنها (که 70 سانتی متر است) به 8تکه که هر کدام 75/8 سانتی متر یا بیشتر است، بریده می­شود. سپس خاتم کار با درنظر گرفتن بزرگی کار، لایه­های استخوان را آماده و نیمی از آن را با قطعاتی که دو سر آن چسب زده شده و به ارتفاع کار مورد نظر می­باشد، گرد می­آورد.

پس از آن، گل­های شش گوش کوتاه و میله مثلثاتی را روی این تخته­ها یا استخوان­ها می­چسباند. سپس تخته دیگری روی آن قرار می­دهد و همه این مجموعه را میان دو تخته گیره قرار می­دهد. سپس دو تا " گوه" هم روی آن گذاشته و با چکش هر دو " گوه" را می­کوبد تا سفت شود. این منگنه را " تنگ زنگیره" می­نامند. بسته بندی این میله­ها را " قامه" می­گویند.

مرحله چهارم: بریدن بسته­ها و لایه­های پشت

خاتم کار با اره بسیار نازک " قامه­ها" را به قطعاتی به ضخامت3میلیمتر می­برد. برش آنها نسبت به محور شش ها قائمه است.

" آصر" ، که از تخته­های پشت بند به ضخامت 6میلیمتر می­باشد، برش­های خاتم (لایه ی دو سایه) را یکی در میان، در جعبه­ای به نام " توره" که معمولاً 12 برش خاتم کاری گنجایش دارد، چسبانده و این بسته را میان منگنه (تنگ) چوبی و گوه قرار می­دهند.

تهیه خاتم بسیار زمانبر و پر مشقت است و شاید به همین دلیل آن را خاتم نامیده اند؛ چرا که ختم هنر و ظرافت ایرانی است. متاسفأنه در سال­های اخیر با ورود خاتم­های کارخانه­ایِ چینی، بازار کار هنرمدندانی که عاشقانه به زنده نگه داشتن این هنر پرداخته و چشمان خود را کم سو کرده اند، بسیار کساد شده است.

مرحله پنجم: برش طولی توره­ها و سوار کردن ورقه­ها

در این مرحله، توره را بریده و به صورت ورقه­های نازکی قاچ می­دهند. این کار نیز با اره بسیار ظریف انجام می شود. برش­ها به طریقی انجام می­شود که اولین برش، لایه ی دو سایه را به دو قسمت مساوی تقسیم کند و برش بعد آصر نخست را شکاف دهد و همین عمل را تکرار می­کنند تا 24ورقه که لایه­ای در حدود 5/1  میلیمترخاتم کاری در یک طرف و 3میلیمتر آصر در سوی دیگر درست کند. سپس ان ورقه­ها را روی تخته رنده کشویی مخصوص، صاف کرده، سمباده می­زنند و به شیئی که باید تزئین شود، می­چسبانند که برای چسباندن از چسب مخصوص استفاده می­کنند.

در برخی خاتم­ها برای زیباتر شدن کار یک حاشیه خاص دور شئی را می­گیرد که به آن " مُدخِر" می­گویند. در انتها سطح خاتم کاری شده را سنباده زده و به آن روغن " سندلوس" می­مالند تا در برابر رطوبت مقاومت یابد.

رایج­ترین چوب­ها در خاتم کاری

رایج­ترین چوب­ها عبارتند از: رنگ قرمز چوب عناب، رنگ زرد روشن چوب نارنج، رنگ سرخ تیره چوب فوفل. برای کارهای گرانبها از چوب آبنوس و چوب قهوه­ای ساج نیز استفاده می­شود.

انواع خاتم از نظر گل

به علت وجوداشکال و طرح­های مختلف درخاتم سازی که به صورت هندسی است و استفاده از قطعات رنگی در آنها که موجب تنوع زیادی می­گردد، با انواع مختلفی از آنها مواجه می­شویم:

1. خاتم پره وار و

2. خاتم پره­ای

3. خاتم نه گلی لایه دار

4. خاتم ابری ساده

5. خاتم ابری یک دور

6. خاتم ابری دودور

7. خاتم جناقی

8. خاتم خطی

9. خاتم طاقی

10. خاتم خیابانی

11. خاتم بته جقه­ای

و...

انواع حاشیه

1. حاشیه شش گلی

2. حاشیه جویی

3. حاشیه بازوبندی

4. حاشیه طوره دار

5. حاشیه شمسه دار

و...

خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری

مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی ومنظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.

خصوصیات خاتم مرغوب

1. صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.

2. یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.

3. عدم تغییر در رنگ و شکل.

4. ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.

5. قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع.

6. دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد، بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد. به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.

7. رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.

8. نقش‌ها ومثلث‌ها هر چه ریزتر باشند، کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

9. وزن مناسب جعبه نسبت به نوع مصرف آن.

تذکر مهم: کلیه محصولات خاتم‌ کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب واز به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب نمائید.